Planeta

Ibat king Wikipedia
babo ilera: Uranus, Neptune; Libutad ilera: Yatu, white dwarf batuin Sirius B, Venus (makasukad)
Babo ilera: Mars ampong Mercury; lalam ilera: ing bulan, mangalating planeta Pluto ampong Haumea (makasukad)

Ing planeta, metung yang maragul a bageng dudurut king metung a batwin. Alimbawa ne ning planeta ing Yatu, Jupiter, atlwp. Mas malati ya iti king metung a batwin, at ala yang sarili nang aslag. Uling asneng karagul, megi yang mabilug uling king gravity. Bulan ing aus da kareng bageng dudurut kareng planeta. Syam la reng planeta king Solar System.

Ibat ya ing lagyung planeta king katayang Greek a πλανήτης, planētēs, = "deng lilibut", o "bageng kikimut". Angga kanitang dekada ning 1990, syam la mu reng balu da reng tau, at atilu ngan king kekatamung solar system deti. Anyang Noviembre 3, 2004, dinalan atlung pulu’t atlu (133) no reng balu tamu. Atilu ngan kareng aliwang solar system detang bayung planeta: extrasolar planet ing aus kareti. Neng kai, “exoplanet” ing katayang magagamit.

King kekatamung solar system[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Ibat la reng lagyu da ring kekatamung planeta kareng lagyu da reng dyos a Griego o Romano, pero e kayabe kareti ing Yatu, uling e re tuturing planeta ing yatu kanitang minuna. Aliwa ing lagyung gagamitan da reng aliwang amanu, alimbawa king Chino. Den namang bulan, ibat la lagyu kareng dyos ampo reng tau king klasikal a mythology, o kareng drama nang Shakespeare.

Deng planeta nung nu tamu siguradu[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Deng makatuki ila reng planeta ning kekatamung solar system. Mas malapit la king solar system detang mumuna.

Neng kai, gagamit lang memory aid (mnemonic) deng anak ba rong atandanan deng planeta.

  • My Very Educated Mother Just Showed Us Nine Planets
  • Mother Very Easily Made a Jam Sandwich Using No Peanut-butter
  • Mary's Violet Eyes Make John Stay Up Nights, Period * Mary's Violet Eyes Make (Poor) John Stay Up Nights, Period – ing katayang "Poor" gagamitan ya ba ra lang atandanan deng Planetoid

Oyni murin ing metung a gagamitan da ba rong atandanan deng planeta: M VEM J SUN P

Ini bibilugan de reng mumunang lagyu da reng planeta (Mercury, Venus, Earth, Mars...)

Pamag-grupu kareng planeta[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Kikilalanan da la reng astronomer deng major (o tutung) planeta, ampo reng minor a planeta, a mas mangalating bageng dudurut king Aldo. Kayabe la kareting “minor a planeta” deng asteroid, kometa, ampong trans-Neptunian object.

Myayaliwa lang uri deng planeta king solar system ning Yatu:

  • Terrestrial o mabatu: Deng planetang kawangis ning Yatu

keraklan kareti, gawa la king batu: Mercury, Venus, Yatu at Mars

  • Jovian o gas giant: Keraklan kareti, gawa la king gas: Jupiter, Saturn, Uranus, Neptune. Metung lang partikular a klasing gas giant deng Uranian planet; mas ditak la hydrogen at helium.
  • Ma-yelu (icy): Neng kayi, atin lang kikilalanan a katlung klasing planeta a keraklan gawa king yelu. Dakal murin kareng bage king solar system ing gawa king yelu oneng e la “ma-yelu”. Kayabe la kareti deng mayelung bulan da reng mangarayung planeta o outer planet ning kekatamung solar system (alimbawa, Triton).

Dakal la reng taung mimisip a planeta lang mipaparis o “double planet” ya ing Yatu ampo ing Bulan uling:

  • Mas maragul yang 1.5 a besis o ukdu ing Bulan kesa king Pluto.
  • Mas masikan ya ing pwersa ning gravitation ning Aldo king Bulan kesa ketang pwersa nang gravitational ning Yatu king Bulan (king metung a factor a 2.2)

E magdili-diling alimbawa king solar system itang tawling mebanggit, pero e karaniwan a kabilyan para king bulan a makanyan karagul.

Deng extrasolar a planet[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Keraklan kareng extrasolar a planeta (detang atyu king kilwal ning kekatamung solar system) a ikit tana alus kasindagul da la reng gas giant king kekatamung solar system o mas maragul la kareti.

Pero ating atlung planetang dudurut king metung a batwin a mitda na (burned-out star) a alus kasindagul da reng terrestrial a planeta. Atin muring planetang dudurut king batwin a mu Arae a maki bayat a migit labing apat a besis kesa ketang king Yatu.

E pa malino nung kawangis da la pin deng gas giant ning kekatamung solar system detang bayung mangaragul a planeta. Malyaring aliwa lang aliwa. Deng aliwa kareti, a anting “mangapáling Jupiter,” dudurut lang asnang kalapit ketang karelang “pengaring” batwin, a halus mabilug pidurutnan. Uli na niti, dakal a e mu nanu ing akukwa dang radiation ketang batwin kesa kareng gas giant ning kekatamung solar system. Anya e siguradu nung pareu lang klasing planeta.

Uling asnong karayu deng aliwang batwin, tutung masákit manintun planetang dudurut kareng aliwang batwin. Atin yang program ing National Aeronautics and Space Administration ning America bang gawang artificial a satellite a mayayaus “Terrestrial Planet Finder”. Agyu na niting satellite a maintun “mangalating” planetang maki bayat a e marayu kareng terrestrial a planeta.

Ngeni, ing agyu tamu pamung apaintun, detang extrasolar a planetang asnang karagul at kalapit king metung a batwin a apapagalo ne ing batwin a ini. Karatang ning panaun a makagawa ta nang mas mangasikan a telescope, angga retang mangalati at mangarayung planeta malyari nong akit.

E la kayabe king partikular a solar system deng interstellar planet. Angga ngeni, ala tamu pang balung interstellar planet. Pero king palage da reng aliwang tau, posibling ating anti kareti, uling kareng computer simulation.

Lawan la rin deti[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Deng bageng atyu king Sistemang solar
MerkúriuSulundagisYatuMartiHúpiteruSaturnuUránuNeptúnuPluton
AldoBulan – Deng kometa – Deng asteroyde