View source for Mamuntukan a nangan

[[File:Brosen windrose.svg|thumb|300px|right|Metung a [[:en:compass rose|compass rose]] a magpakit kareng mamuntukan a nangan]]

Deng apat a '''mamuntukan a nangan''' ('''cardinal directions''' o '''cardinal points''' king English) ila pin deng [[pangulu]] (''north''), [[mauli]] (''south''), [[aslagan]] (''east'') ampong [[albugan]] (''west''). Keraklan, gagamitan do reti king pamamie direksiun, pusisiun o kabilian king yatu, dapot maliari lang carculan agiang nukarin king metung a bage king sikluban o banua a dudurut king sarili na. Deng pangulu ampong mauli, makaturu la kareng heograpicung pole a tutuldu ning pamandurut na ning bage, ania lalto yang dudurut a pa-wanan o pa-kaili (o katuki na o kacontra ning pamandurut ning relo, ''clockwise'' o ''counter-clockwise'') nung lon ya manibat king babo ning pangulung pole. Makakurus (''at right angles to'') la reng aslagan ampong albugan king pangulu ampong mauli; ing aslagan, atiu king nangan/direksiun ning pamandurut, kabang ing albugan, baligtad ya o pasagana/pasalubung keti. Deng makalibutad a puntu king pilatan da reng apat a mamuntukan a nangan, ila reng bibilug kareng [[:en:Boxing the compass|puntu ning paraluman]]. Deng miyapseng nangan ila reng pangulu-aslagan (''north-east'' o ''NE''), pangulu-albugan (''north-west'' o ''NW''), mauli-albugan (''south-west'' o ''SW''), ampong mauli-aslagan (''south-east'' o ''SE''). 

King Yatu, nung makayarap ya king pangulu ing magumasid, atiu king gulut na ing mauli, king kayang wanan ing aslagan, ampong king kayang kaili ing albugan. Deng keraklan kareng kasangkapan ampong paralan ba yang mabalu ing kabilian, gagana la kapamilatan ning pamanintun pamu king pangulu, dapot maliari ya muring gamitan ing sanu mang nangan, basta siguradu yang apaintun iti. 

== Pamanintun kareng nangan ==
=== Paraluman (Compass) ===
Malapit king eksaktung nangan/direksiun ing akua tamu nung gumamit tamung [[paraluman]] o ''compass''. Magdependi la reng kasangkapan a reti king katutuan a mmapit ya ing axis ning magnetic field ning Yatu, malapit ya king kayang dudurutan king sarili na o axis of rotation. King pekasimpling paraluman, ing metung a karayum a mebatubalani (''magnetized needle'') a timawang dumurut king kayang axis o dudurutan, turu ya king ''magnetic north'' o pangulung batubalani. Iti, tatanggapan yang pareu king pangulung heograpicu (''geographic north''). Mababawas ing pangatud na o panga-eksaktu niti kabang milalapit kareng ''magnetic pole''. Apectadu la reng paraluman kareng local a magnetic field, a manaliwa uling kareng alkus ning labuad (''geographical features'') anti kareng bunduk, mineral king lalam ning gabun, o kasangkapan o gamit a metal, lalu na nung di curienti la reti, at ala lang takap. 

Maliaring gawang simpling paraluman kapamilatan ning pamagpagato ning metung a karayum a mebatubalani king bulung o platitung maki danum.

=== Ing Aldo ===
Maliari yang gamitan king pamanintun king kabilian o direksiun ing pusisiun ning [[Aldo]] nung balu o atantia me ing oras. Neng abak, saslag ya king aslagan ing aldo, at mitatas ya king banua. Panga bengi, lalbug ya iti king albugan. Neng ugtu, atiu king mauli para kareng magumasid king [[:en:Northern Hemisphere|Pangulung Hemisphere]], at king pangulu para kareng magumasid king [[:en:Southern Hemisphere|Mauling Hemisphere]]. E makaing makatud ing paralan a iti nung mas malapit ya ing magumasid king equator (king pilatan ning [[Tropic of Cancer]] ampong [[Tropic of Capricorn]]) uling king pangulu, maliaring derechu yang atiu babo ing aldo, o king pangulu, neng kaleldo. Samantala, kareng mangababang latitude (malapit murin king equator), maliaring atiu king mauli ning magumasid ing aldo neng kaleldo. 

Uli na niti, maliaring mas eksaktu nung iyabe king pamangarcula ing dake ning banua ampo ing latitude. Kailangan muring tandanan a, uli ning pamagkiling (''tilt'') ning dudurutan o axis ning Yatu, nukarin ka man, adua la mu reng aldo kilub ning pabanua nung kapilan yang sactung saslag king aslagan ing aldo. Equinox ing aus kareng aldong deti. Kareng aliwa pang aldo, saslag ya ing aldo king pangulu-aslagan (at lalbug king pangulu-albugan) manibat king equinox ning Marsu angga king equinox ning Setiembri, at saslag ya king mauli-aslagan (at lalbug king mauli-albugan) manibat king equinox ning Setiembri angga king equinox ning Marsu.
.
Kailangan muring tandanan a ing panaun a atiu king pangulu o mauli ing aldo, magdependi ya king panaun ning banua ampo king latitude ning magumasid. Nung balu na la reti, mas magi yang eksaktu ing magumasid king pamanintun kareng mamuntukan a nangan basi king kabilian ning aldo, particular neng abak a maranun o neng mayayari na ing gatpanapun. 

=== Ing arap ning relo ===
Maliari yang gamitan ing relong analog ba yang paintunan ing pangulu ampo ing mauli. Lalto yang balamu susulung ing Aldo king banua kilub ning 24 oras, kabang labi yang aduang oras maka-cumpletung metung a durut king relo ing gamat nang pang-oras (''hour hand'') ning relo. King pangulung hemisphere, nung idurut ya ing relo ba yang turu king aldo ing gamat a pang-oras, turu ya king mauli ing pusisiun king libutad ning gamat a pang-oras ampo ing alas dosi. Ba yang magamit king mauling hemisphere ing paralan a iti, kailangan yang turu ing 12 king aldo, at turu ya king pangulu ing pusisiun a atiu king libutad ning gamat a pang-oras ampo ing alas dosi. Nung ating [[daylight saving time]], maliari ya muring gamitan iti, oneng ing ala una ing gamitan imbes na alas dosi. 

Dakal la reng mangalating pamagkamali uling aliwa ya ing local a oras king oras ning zona, at uli ning [[:en:equation of time]]. Mababawas ing panga-eksaktu na ning paralan a iti kabang milalapit king equator.
.
Makalto ya king letratu ing metung a espesial a relong beinti cuatro oras a megawa bang manintun nangan kapamilatan ning Aldo king pangulung hemisphere. Nung makabili ya king local a oras ing relo, tuturu ya king Aldo ing gamat a pang-oras. Tuturu ne ning local a pusisiun ning kapitangang bengi ing pangulu. 

=== Deng batuin neng bengi ===
Babie yang mas eksaktung paralan king pamanintun direksiun neng bengi ing [[astronomia]]. King salukuyan (dapot e permanenti), makaturu ya ing axis na ning yatu kilub ning metung a [[:en:degree (angle)|degree]]o gradu paras king masalang [[batuin]], ing [[Polaris]]. Mamalis ing eksaktung direksiun ning axis kilub ning libu-libung banua uli ning [[:en:Precession (astronomy)|precession of the equinoxes]]. Ing Pangulung Pole o North Pole ing sepu ning axis ning Yatu a makaturu king Polaris. Mauling Pole ne man o South Pole ing sumangid na ning axis. [[:en:North Star|North Star]] o Pangulung Batuin ing aus da king Polaris.

Maliari yang gamitan ing [[:en:Asterism (astronomy)|asterism]] a "[[:en:Big Dipper|Big Dipper]]" king pamanintun king Polaris. Makaturu la reng aduang batuin king suluk ning "tabu" (detang atiu king tulid ning talanan) king babo ning makatas nang dake ning "tabu" king Polaris. Makalto iti king [http://www.quietbay.net/Science/astronomy/nightsky/034.html example], metung a tutorial a tuturu nung makananu yang paintunan ing Polaris. 

King [[:en:Southern Hemisphere|Mauling Hemisphere]], apansinan da reng bengi-benging magumasid king mismung babo ning lugal a bandaking tutung pole a kikimut lang padurut-durut deng batuin a makalto (ing tutu, ing magumasid ing dudurut). Maging taganang halata iti kapamilatan ning pamangamit king [[long exposure photography]], nung i-''lock'' ya ing [[:en:Shutter (photography)|''shutter'']] keraklan king misnang dalumdum nang dake ning benging alang bulan. Pakit no ning makuang letratu deng dakal a ''arc'' (dake da reng perpectung mabilug) nung nu ya maliaring acarcula ing eksaktung sentru. Eksaktu neng katulid ning tutu (salungat king magneticu o pangbatubalaning) pole. Tutu murin iti king pangulung hemisphere, at maliari yang gamitan ba yang patutuan nung ustu ya itang miturung Polaris, a luntong e kikimut). 
Maliari yang lon ing epectung iti king metung a letratung me-expose kilub ning walung oras: [http://astro.wsu.edu/worthey/astro/html/im-sky/south-pole-star-trails.jpg photograph]

=== Inertial navigation ===
Aniang wakas ning kalabing-siam a dilanua o siglu, ba nang e kailangang manaya king masanting a panaun neng bengi ba yang patutuan ing pamanuru king tutung pangulu, meimbentu ya ing [[gyrocompass]] kareng panaun a e makagiu ing metung a magneticung paraluman. Ing kasantingan na niti, e ya miyayapctuan kareng liling (''stray'') magnetic field, at e bitasang gagamit king magnetic field ning yatu. Ing maragul a prublema o desbentaha kaniti, magdependi ya o gagamit king tecnolohiang masiadung mal para kareng keraklan, liban king maragul a negosiu o proyectung pang-militar. Mangailangan ya muring taglus-taglus a curienti para kareng kayang motor, at kailangan yang makabili king metung a lugal kilub ning metung a panaun, kabang magsadia ya king pamanulid ampong pamanuru. 

=== Satellite navigation ===
Aniang bandang wakas ning kaduang pulung dilanua (''20th century''), uli ning paniatang ning [[Global Positioning System]] (GPS) a makabasi kareng satellite, miragdagan la reng paralan ba reng abalu deng indibidual a tau ing tutung pangulu king eksaktung paralan. Lipat ning pekamasanting lang gumana deng GPS Receivers (GPSRs) neng malino ya ing mabilug a banua, gagana la reti, aldo't bengi, at nanu ya man ing panaun, liban mu nung pematsura ing panaun. Alang patugut ing pamagbante da reng sanga ning kapamahalan a manibala kareti kareng satellite, at sasamasan do reti bang mandatila ing karelang saktung pangatulid king Yatu. Ating berson da reng GPS receiver a ustu alaga. Uling alang bayad ing pana-panaun a pamangamit kareti, at e la sisingil para kareng lisensia, daragdag da ing pamangamit GPRS kareng gamit a pisasali ra anti kareng [[cellphone]]. Mababa mu ing curienting gagamitan da reng GPSR a tatalnan, maliari lang patdan nung kailangan, at i-re[[:en:calibration|calibrate]] kilub ning pilang minutu ning pamanialanging pasibayu. Salungat king gyrocompass a eksaktung dili neng e kikimut, kailangan yang kikimut ing GPS receiver, keraklan 0.1 [[miles per hour|mph]] (0.2 [[kilometres per hour|km/h]]), ba nong apalto deng ustung nangan/direksiun. Kilub da reng cundisiun a reti, tuturing dong eksaktu ampong apagkatiwalan deng GPSR. Uli na niti, megi neng pekamabilis ampong peka cumbinienting paralan ing GPSR ba lang pakibaluan deng ustung mamuntukan a nangan. 

== Karagdagan a puntu ==
Karaniwan (at king cumbinienti ampong makasaup), makatulid la reng lagiu da reng nangan kareng gradu o degree ning pamandurut king metung a mabilug, metung a dapat a kailangan king pamangarcula king pamaglayag (ibat king [[trigonometry]]) at/o ba lang gamitan deng Global Positioning [[Satellite]] ([[Global Positioning System|GPS]]) [[Receiver (radio)|Receivers]]. Makatulid/makaparis la reng apat a mamuntukan a nangan kareng makatuking gradu/degree ning paraluman: 
* '''Pangulu [North (N): 0° = 360°]'''
* '''Aslagan [East (E): 90°]'''
* '''Mauli [South (S): 180°]'''
* '''Albugan [West (W): 270°]'''

<!-- Please do not wikilink the ordinal directions. The links go to disambiguation pages, and would need to be piped to point to [[:en:Cardinal direction|Ordinal direction]], which redirects to this page. Thanks. -->
Deng '''miyapseng nangan''' ('''ordinal''', or '''intercardinal''', or '''intermediate''', direction) kayabe la kareng apat a makalibutad a nangan ning paraluman (''intermediate compass directions'') a atiu king libutad da reng mamuntukan a nangan.
* '''Pangulu-aslagan [Northeast (NE), 45°]''', king libutad ning pangulu ampong aslagan, ing katulid ning mauli-albugan.
* '''Mauli-aslagan [Southeast (SE), 135°]''', king libutad ning mauli ampong aslagan, ing katulid ning pangulu-albugan.
* '''Mauli-albugan [Southwest (SW), 225°]''', king libutad ning mauli ampong albugan, ing katulid ning pangulu-aslagan.
* '''Pangulu-albugan [Northwest (NW), 315°]''', libutad ning pangulu ampong albugan, ing katulid ning mauli-aslagan.

Nung pitnan la ampong piaben-abayan deti, miras la king 32ng puntu o nangan a mipalagiuan ampng mirinan bilang, a makapadurut king paraluman. Ating amanung e gagamitan piabeng kataya o ''compound words'' para kareting nangan, nun e atin lang taganang kataya, kule o kapaliarian king paligid a darake kareti.

== Pamangamit kareng mamuntukan a nangan ==
Nung makatuldu la reng manimunang nangan, kapamilatan ning pamikasundu, makagawa lang ''standard'' a mapa deng [[:en:History of cartography|talagulis mapa]] o ''cartographer'' nung nu ing pangulu ing atiu king babo, ampo ing aslagan king wanan. Den namang mapa, babie lang maayus a paralan ba lang misulat o mibili deng lugal, at deng mamuntukan a nangan ing pundasiun o katatalakaran ning metung a sistema ning pamanuru o pamaniabi kareng tau nung makananu lang paintunan deng lugal a reta.

== Lon la murin deti ==
* [[Azimuth]]
* [[Boxing the compass]] for all thirty-two English-named internationally-used principal points of the compass.
* [[Elevation]] - the mapping information ignored by the cardinal point system
* [[Geocaching]] - to learn about an internationally popular hobby & sport that depends on the above knowledge for success.
* [[Geographic information system|Geographic Information System (GIS)]]
* [[Latitude]] and [[Longitude]]
* [[List of cartographers]] - about famous cartographers through history
* [[Magnetic deviation]] - to understand why a compass does not align perfectly with the earth's north and south poles.
* [[Orienteering]] - to learn about an internationally popular hobby & sport that depends on the above knowledge for success.
* [[South Pointing Chariot]] of China
* [[Uses of trigonometry]]

== Dalerayan ==
{{reflist}}


{{CandODirections}}


[[Category:Orientation]]