Pámagáral

Ibat king Wikipedia
(Miyalis direksiun manibat king Educación)

PAMIPAGARAL[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Ing salitang "pamipagaral" meyakwa ya ing yamut a Kapampangan "aral", buri nang sabyan "abalu, laman o payabut ayakwa ning pamisip".

Ing salitang "educacion" meyakwa ya king Amanung Latin, "educare", katayang maki yamut a maki kabaldugan - pamanuru.

Metung yang paksang panlipunan kabyasnan, sasakupan na ing pamanuru at pamangwan talinu. Yapin ing makadiwa at mangalalam a pamanurung belwan, mayap pamanatul at katenakan. Metung karing pake ning pangabalangkas na yapin ing pamanuru king kalinangan karing milikas-likas lipi.

PAMIPAGARAL KING KAPAMPANGAN[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Kanitang ala pang eskwela o telakad a lugal a pipagaralan king Labwad ning Kapampangan, sasabyan da ring tau manigaral la at magpakabyasa karing lalam pun-dutung. Anti ya kanini ing sasabyan da ring mangatwa. Malyaring tutu ini pauli ning ketang panaun ayta ala pang mayayaus a "formal education".

Kalupa ra ring Griyegu o agyang ketang atyu ne i Yesu Kristu, karing templu la magaral, mipagdibati o mipapaglibe kebalwan ding tau. Reng pamilya da ding reyna at hari at mangakwalta ila ring makapagaral kanita. Tuturu dala ring pantas karing myayalwang sanga ning kabyasnan. King Griyegu (Greece) atin mangakwaltang miglakwan king karelang bye makwalta at mibyebye anting maluka. Menuknangan la king dalan at tinuru karing taung bisang mabyasa.

ING AMANUNG KAPAMPANGAN: YANG MEGAMIT KING PAMANGAMBUL TALINU, BELWAN, AT KABYASNAN KING KALINANGAN AT CIENCIA (THE KAPAMPANGAN LANGUAGE WAS USED IN THE DEVELOPMENT OF TALENTS, SKILLS, AND INTELLIGENCE IN BOTH FIELDS OF CULTURE AND THE SCIENCES)

Ding Kapampangan ati nalang sariling Pamanyulat bayu la dinatang ring Kastila. Reni ilang patune ning kabyasnan (civilization) da. Ring kebalwan ding tau keng pamangabyayan lalu na king pamangamit king gabun, keng pamananam, patutu la king ating pamagaral kanita pa. Ing lugal Kapampangan megi yang Pikuanan Pale ning Pilipinas pauli ning ring tau matenakan la keng pamananam. Ing danum ning Ilug Kapampangan balu rang ginamit king pamibyebye at pamagabyayan.

Megi yang pikabalwan karing mangayumung pakwan, milun, at alwa pang bungang tanaman ing lalawigan, pati na atbu ampong alwa pang mamye pangaldo-aldo kailangan. Ding Kapampangan menimuna la keng manganyaman a lutu king myayalwang pamangan at keng pamamurung asan danum, talangka, paro, pati na gule,kalupa ning mustasa. Matenakan la naman keng pamangawang mayumu, aslam, ibat king atbu at sasa. Ring lugal a dakal a gabun a pila meninuna la king pamangawang myayalwa gamit ibat king mayakayan gabun. Keng kabyasnan keng pamaninggat king legwan ampon kalinisan tiru ra ing pamanggamit gugu, a pigmulan ning mayayaus "shampoo" ngeni. Ing pamanggamit king laru ring ngungut gewa ra naman keng parang ning legwan, map a pamikakatawan at pamanulu, liban keng mumunang pamangabyayan at pamangan a apagaralan dang mayayakwa kanini. Apagaralan da naman at tiru ing gamit da ring tulud keng pamanulu karing sakit at kapanamdaman.

Reng kwentu, amlat, at alwa pang sanga ning Kalinangan miyapse la karing dalit o migagale la karing kawatasan o king sane. Pegaralan da at mayasamas dang pegumasdan ing Panaun, Banwa, Gabun, ampo ring myayalwang mabibie king yatu. Tiru da naman at pegaralan ing panugali at nung makananu yang Ingatan ing Likas a Kapadurutnan. Balu rana kanitang tantyan nung kapilan muran at nung ini maging siyam-siyam (malambat a mangasikan uran). Ing bayu-bayu pang pagaralan a "Ecology" balu rane at paganan ring nunu tamu. Ginamit da ing paralan ning pamanigaral keng mismong pamakiadwangan karing myayalwang lelangan king Yatu; pamagmasid, pamanyubuk, ampong pamilikas ning karelang abalu king metung at metung kapamilatan ning asbuk o pamagsalita.

Mapilan la reni karing meyakit a EDUCACION O PAMANURU AMPON PAMAGARAL (education or teaching and learning) anyang bayu la memanyatang reng dayu king Kapampangan. Menibatan pa karing Nunu tamu, kayabe nala ring Ayeta, ing pamagaral at ding kabyasnan areni. Milikas-likas la, mituru, mipamana kapamilatan na ning asbuk king Amanung Kapampangan king kasalukuyan a kabyasnan ning mabilug yatu.

King pamamupus, ing Amanung Kapamapangan manibatan pa king ibat megamit ne karing pantas, watas, ampong batikan king pamagaral at pamangwang beluan. Antimo ngeni, ring taldawa, dayat malat, gubat, pibalebale, at ring alwa pang lugal ning Indung Tibwan ilang megamit king pamanyaliksik at pamanintun king myayalwang kabyasnan.- Aida Tanglao-Aguas Agosto,2005


PAMIPAGARAL at PAMANGUANG BELWAN[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Ing Pamagaral Magumpisa pa ketang balang Lelangan atyu pa king Atyan ning Inda. Oyni ing kapanwalan at tuturu ring batikan karing pamanigaral karing anak ngene.

Pangabayit na ning pungul potang mapatlud ne pangatayid pusad king Inda, magi neng bingut a malaya, magmula na ing pansariling kalayan. Ing kalayan ning pamisip yang maragul a saup king pamagaral at pangabyasa ning tau.

Metung karing tawling bayaning ning Educacion/Pamanguan Kabyasnan Pilipinas yapin i Raul Roco. Reng tutuki meyakwa la karing mapilan nang pamangamanu:

" ... busten ye ikwentu ku ining makuyad a istorya bangkanita atandanan yu ing sukat nang dalan a panamdam ning Pi Sigma Fraternity. Ngana kekatang Albert Camus, anyang susulat ya ketang mangalungkut rang aldo ring Pransis anyang eganagana maralumdum, ngana, "King kalibudtan ning Karimlan, ikit ku king kakung sarili ing e masakup a Kapalyan." Ikatamu anti mong buklud, ikatamu anti mong tau, ikatmu anti mong talapagaral, ikatmu anti mong Filipino, sukat tang akit king sarili tamu ngening aldo ayni, agyang atin nang panamdam a alang asahan, itang e masakup a kapalyan anti mong metung a mabayanyan at mapan-yuyung Filipinu."

"Ing kwentu nang Paul Cezanne, ing talagulist, ating yang ditak a pangayalwa pero pareu ya buring sabyan. Paul Cezanne, ing amu ring kulol, atyu king silid metung a masanting abak at reng anggang kurtina makasara la. Ating yang dinatang a bisita a sinabi kayang, "Tara lumwal kata at yamyaman ta ing sala." Oneng anang Paul Cezanne, "Ali, bisa kung lukluk keni." Ngana ning kaluguran na, "Malyari kong buklat ding kurtina muman, at paburen lungub ing sala ning aldo?" Anang Cezanne, "Pakisabing mayap ali mu paburen lulub ing sala ning aldo uling abalanan na ing kulol a akakit ku kanaku." Eku balu nung pigunamgunaman ya mu o tutu yang kwentu, pero kasanting nung atulid naka tamu paglalawe anting mong balayan bangkanita akit taya ing sala king sarili tamu. Nung ing gubiernu ena alwal ita ikatamu na, ding memalen, ilang milwal."

( Meyakwa ketang "Extemporaneous Speech of Raul S. Roco Homecoming of UP Pi Sigma Association Bahay ng Alumni," UP Diliman, Quezon City August 17, 2002)

Metung yang masanting a patune ning kalayan ning pamisip ining kwentu kang Cezanne a simbitla nang Meanguabie Raul Roco, metung karing mayap a talapamunu at abogadu. Pepakit na naman ing keyang lugud at nasang sumuyu pang lalu king keyang Bansa at kaburyan miyampang king keyang bye keng kingwa nang kataya nang Albert Camus. Kalakolako napa ning Senador at meging Kalihim ning Pamagaral Pilipinas, ketang Ka-5 nang Aldo ning Agosto, 2005, petsa California, USA, bang mamayapa.

Kindergarten[mag-edit | alilan ya ing pikuwanan]

Biklat neng Friedrich Wilhelm August Frobel ing pekamumunang Kindergarten ketang 1840 bankanita pagmasusian ya ing Kapat-Aralan (400) nang Banwa ning pamaglalang nang Gutemberg king makinilya. Mitalakad ya king Bad Blankenburg, king malating sakup na ning Schwarzburg- Rudolstadt, Germany, nung nu ya memuklat Play and Activity Institute ketang 1837. King Amerika ing mumunang diling Kindergarten mitalakad ya king Columbus, Ohio kang Louisa Frankenberg, metung a megaral kang Frobel a minta king lunsud ketang 1838. Metung pang karing maranun mitalakad Kindergarten apin itang telakad nang Margarethe(Margaretta) Meyer Schurz king Matertown, Dodge County, Wisconsin, ketang 1856. Milayi yang anting pansablang telakaran magumpisa anyang 1873.