Impeachment

Ing articulung iti tungkul ya keng a step in the removal of a public official. Para challenging a witness in a legal proceeding, lawen ye ing witness impeachment.

Ginulis a pamaglarawan ning impeachment nang Andrew Johnson, a Pamuntuk ning Bansang America, kanitang banwang 1868.

Karing punbatas da reng miyayalwang bansa, ing impeachment yapin ing mumuna karing aduang takbang ning metung a makaparikil a paralan bankanita ing metung a batasan ilako ne ing metung a oficial ning pamahalan a ali mamayun milako.

King kalagad ning pangapalyari ning impeachment, dakal karing tau king metung a bansa ring atin e maustang kebalwan king tune nang laman nini. Karaniwan karing e maustang panakit ya pin ing pagkamalyan deng ali kaburyan a pamaglako king pangalukluk king katungkulan; ing tutu metung ya mung pamanyalita karing bibintang a kasalanan, kalupa ning pagasakdal (indictment) king batas pangkriminal (criminal law). Ing metung a official a me-impeach, makayarap ya pa keng kaduang pamagbotung panbatasan (malyaring king mismung lugal a mipasa king impeachment o king aliua pa), at karin, simen da ing pamanusga o ali pamanusga (nung megawa la pin ding mibintang a kasalanan) makalaman king impeachment. Keraklan karing punbatas, mangailangan lang supermajority, maragul a kalamangan king pamagbotu, para manusga.

Ing metung a matwang gawi keng impeachment, migmula king batas ning England at Wales, law of England and Wales, nung nukarin milyari ing tawling pamaralan ketang 1806. Malilyari ing impeachment lalam da ring tuntunan a pang-punbatas karing miyayalwang bansa mabilug a yatu, kayabe la ring United States, Brazil, Russia, ing Filipinas ampo ing Republic of Ireland.

Nung tuntunan ya ing pigmulan ning katayang “impeachment,” meyakwa ya ini karing yamut a Latin, yapse na ing ukul a mararakap o mesaluput at mamawig ya king makabayung Pransis a pandiwang, “empecher” (ibawal o pangilagan) ampo king English a “impede”. Ing pikabalwan medieval a pigmulan pagkamalian deng tatayid karing mengayakwang Latin “impetere” (atakyan). (King maralas at mas technical nang gamit, ing impeachment ning metung a tau king kayang pamanganap anting testigu witness, ya pin ing pamanamun king kayang katapatan o nung ya panualan de pa ring memalen.) Ing paralan e ya sukat pagkamalyan anting pamamawing alalan, recall election. Ing recall election, maralas pekiduang de ring migbotu o botantis, at malyari yang keulyan da ring “pamagbintang a pampolitika “ kalupa ning maling pamamalakad, kabang ing impeachment paralan ne ning metung a panpunbatas a telakaran (pagawan batas o batasan) at ini pauli ring mabibintang a kasalanan criminal. Ing pamaralan ning pamaglako official ali niya naman kalupa.

United Kingdom

Paralan King United Kingdom, ing House of Commons yang makiupayang mipalad impeachment. Agyang ninung kayanib, malyaring mangawang pamanyangkan milalung pamagtaksil high treason o malalang krimen at kimut labag karing batas, o high crimes and misdemeanours. Ing mipalad a kayanib kailangan nang patunayan ding singkan na at manyawad move impeachment. Nung ing Commons dala ne ing kaanwaran, ing minyawad tanggap yang kautusan a isulung ne ini king bar ampo king Bale ring Ginu o House of Lords (Senado, karing tiduang bale punbatas, kalupa ning Amerika at Pilipinas) at impeach ya ing misangkanan “king lagyu ning House of Commons, at ding anggang commons ning United Kingdom.”

Ing minaus impeachment sabyanan ne dapat ing Lords a ing House of Commons king takdang panaun pakit nala ring kasulatan laban king misasangkanan, at ini sukat nang tuparan. Keraklan, kaybat mamili yang kapulungan a samasan karing mibibintang a kasalanan at gawa lang “Article of Impeachment” balang metung. ( Pero ketang kasu nang Warren Hastings, ing pamangawa karetang kasulatan minuna king pormal a impeachment.) Kabud ing megawang kapulungan aparla na nala ring kasulatan karing Lords, ring pamitalamitan dumalan king Lords keng pamilipatan da king misangkanan at ding Commons, o kaya ing pamangarga munta king Black Rod. Ing misangkanan malakuan ya king kargu anggang ing Lords panytulutan neng magpyansa. Ing Lords saglawen na nung kapilan ing pamaglitis kabang ing Commons manuldu yang mangasiwa, reni ilang lumitis potang atin nang bista. Ing misangkanan pagtanggul ne ning abogadu (counsel).

Ing House of Lords litisan de ing kasu, at ing Lord Chancellor yang mamuntukan (o kaya ing Lord High Steward, nung ing impeachment ken yang metung a makayabe karing mardikas (royalty), peer a misangkanan malalang pamagtaksil king gubiernu o bansa (high treason). Ing pamagbista wawangis ya king karaniwan a pamaglitis: ring aduang panig malyari lang maus testigus at mipalad patune. Kayari ning bista, ing Lord Chancellor kabit ne ing kutang king mumunang kasulatan karing balang kayanib agpang king karelang ketwanan o lambat ning pamagsilbi, magumpisa king pekaanak a kakuyug, at tawli ya ing sarili na. Kaybat dang mekapagbotu, makanyan mu naman ing karelang gawan karing mitatagan a kasulatan, isundu dalang pisabyan. Pangayaus na, ing Lords kailangan yang tikdo at iyagkas king kayang kagalangan (on his honor), ing “Mikasala” o “Ali Mikasala”. Kaybat dalang pipagbotuan ding eganaganang kasulatan at nung ing Lords ikit nang mikasala ya ing misangkanan, ing Commons anwaran na ing pamaglakad ning pamanatul; ding Lords malyari lang ali miyagkas parusa angang ing Commons ali na pa pakiduang. Ding Lords kanita abie rana nung nanu man parusang akit dang masampat lalam ning batas. Ing Pamamatawad ding Ari/Reyna (Royal Pardon) ali ne malyaring palako ing misakdal king pamaglitis, pero malyari neng iligtas ing meusgan a makasakdal.

Kasalesayan Ing Batasan/Parliament atin neng upayang impeachment ketang panaun ning kalibudtan, (medieval times). Sadya, ing House of Lords telakaran na ing impeachment karen ya mung merdikas malyaring marapat, reng maghari (ring Lords) litisan dala ring karelang kalupa, kabang reng commoners dapat dalang litisan ring kalupa rang aliuang commoners keng metung a jury. Oneng ketang 1681, ing Commons pisyag na’t pepabalu king atin lang katuliran mag-impeach ninu man ing buri ra, kapanwalan a ginalang da ring Lords.

Anyang mepupus ne ing kayarian nang Edward IV, ing impeachment ali ne megamit, ing bill of attainder yang aburi rang paralan keng pamanalan karing ali ra buring sakup ning Corona. Oneng ketang panaun nang James I angga king mepupus ne iti, aburi reng pasibayu ing impeachment, pauli ning ali ya kailangan ing pamanayun ning Hari o Reyna, kabang ring bills of attainder kaylanganan da pa iti, anya ing Parliament/Batasan atapus na ing miras king upaya ring merdikas. Ing pekatawling kasung impeachment ya pin ing kang Warren Hastings, Gobernador-Heneral ning India ketang 1773 angang 1786 (me-impeached ketang 1788; ding Lords ikit dang ali ya mikasala ketang 1795), ampo ing kang Henry Dundas, 1st Viscount Melville, First Lord of the Admiralty, ketang 1806 (mipaalang sala ). Ing tawling sibukan dang impeachment meganap ketang 1848, anyang i David Urquhart singkanan ne’i Viscount Palmerston miglagdang lihim a pikasunduan king Imperial Russia ampon tinangap salapi king Tsar. . Mesagip ya’i Palmerston king botu ning Commons; ding Lords ali re linitis ing kasu..

United States

Itang pamagbista king impeachment nang President Bill Clinton ketang 1999, pemuntukan neng Chief Justice William H. Rehnquist . Ring talapamahala ning Bale o Bale ring Deputadu makalukluk la king kapat-a pabilug (quarter circular) a lamesa king kayli at ing pansarili nang abogadu ning pamuntuk atyu king wanan, bina nang kayarle nitang bista nang Pamuntuk Andrew Johnson.

King Bansang Amerika, ing impeachment pareu yang malyaring marapat king federal at state a antas. King federal, aliua la reng talatuntunan magagamit patye ing impeachment ken yang kayanib ning executive branch, sangang pamipairal o kaya ning judiciary, sangang pamipatupad ( kasalukyan ating pisasabyan king pamangamit impeachment laban karing kayanib ning sangang pigawan batas). Para king sangang pamipairal, (executive branch) reta mung mikasalang” treason, bribery, o masubing krimen (high crimes) ampon “pamaglabag batas” a ausan dang “misdemeanors” ilang malyaring ma-impeach. Agyang malino nala ring pamagtraidor king balen, pamanyuhul,(treason and bribery) ing Punbatas (Constitution) tayimik ya king laman ning “ masubing krimen o pamaglabag batas”, “ high crimes or misdeameanor.” Marakal lang talapagsalitang sasabing ing Congress,(Pigawanbatas), yang malyaring magpasya king sarili na nung nang maging maka-impeach a sala (impeachable offence) Ring tuntunan king impeachment karing talatupad batas o judiciary mas malawak ya. Ing Article III ning Punbatas sasabya’na king ring hukum manatili la karing katungkulan da “kabang mayap la pangimut”, pahiwatig a ing Batasan alako ne ing metung a hukum pauli ning marok a pangimut o gawa. Ring tuntunan king impeachment da ring kayanib king pigawan batas kalupa o maging kalupa dala ring king Talapairal o “Executive”, “ pamagtraidur, pamanyuhul, o aliua pang masubing krimen ampon pamaglabag batas.”

Ing pekapusad a kutang dikil king pisasabyan a pangatuki na king Punbatas ning impeachment karing mangawang batas ya pin iti: Ring kayanib ning Batasan “oficialis” nala ning Bansang Amerika ? Ing Punbatas babye na king Bale (House) ing upayang mag-impeach “king Pamuntuk, Kaduang Pamuntuk at ring eganaganang Oficialis a civil ning Bansang Amerika.” Dakal lang manwalang mataktak a ring Kayanib ning Batasan ali la “oficalis ning Bansang Amerika. Source (pdf) (Navigate to page 7)

Dakal karing aliua, manwala nala man king ring Kayanib, Oficialis lang civil at malyari lang dumalan impeachment. Ing Bale (House) ding Diputadu atin neng inimpeach misan, metung yang Senador, i Senador William Blount. Ing Senado tinabi de i Senador Blount at kaybat deng pigbistan sinaguli ing kayang impeachment, inugse dala ring bintang pauli ning kakulangan sakup. Ing kutang nung “Ring kayanib ning Batasan oficialis lang civil ning Bansang Amerika?” ali ya mipakibatan. King bayung panaun , ing pamanabi yang aburi (agyang malagad) rang paralan keng pamanarap karing mikakasalang Kayanib ning Batasan, pablasang ing Bale atin yang kegiwang manabi karing sarili nang kayanib - a ali ya kailangan papakialaman ing aliwang palapag, agpang king pakiduang ning impeachment.

Ing paralan impeachment atin yang aduang takbang. Ing House of Representatives kailangan ya pang mipasang “ kasulatan ning impeachment “, “articles of impeachment” ibat king payak a keraklan, “simple majority”. ( Ren ngan limang pulung estadu kayabe ya ing District of Columbia kapuluan lunsud malyaring mipasang kasulatan ning impeachment laban kareng sarili rang mamuntukan). Ring kasulatan ning impeachment lalamnan dala ring pormal dang bibintang. Potang mipasa nala, ing makademanda o makasakdal “me-impeach ne.”

Kaybat, ing Senate litisan ne ing makasakdal. Nung ing Pamuntuk Bansa ya ing maki kasu, ing Chief Justice of the United States yang mamuntukan king bista. O kaya ing Kadwang Pamuntuk, antimong Pamuntuk ning Senadu, o kaya ing President pro tempore of the Senate. Malyari neng kayabe ning impeachment ning Kaduang Pangulu mismu ini, agyamang ring legal a tuntunan iyapse ra king ing paburen yang maging hukum ing metung a makasakdal king mismu nang bista ali ra paburen malyari ini. Nung ing Kaduang Pamuntuk e ya mamuntukan keng impeachment, ring katungkulan miras la king President Pro Tempore.

Para mausga yang mikasala ing makasakdal kailangan ing mayoryang adwang katlu (two-thirds majority) ring tatagun a senadoris. Ing kayatulan mikasala ilako neng tambing ing makasakdal king katungkulan. Kaybat ning pamanatul malyaring ing Senadu magbotu yang mamye pang parusa king oficial, ing ali ne malyaring talan pang katungkulan federal (mituldu man o meyalal). Agyang pang miyatulan ne king Senadu ing makasakdal, manatili ya pang mamakibatan keng pamaglitis kriminal. Mapalyari mu namang gawan ing i-impeach ya ing metung a tau agyang meko ne king kayang katungkulan bankanita ilako ne kegiwan talan pang tutuking katungkulan o karing mapilan a pamananggap kabayaran keng tawli nang pangalukluk (antimo reng pensyun.) Nung ing two-thirds majority da ring tatagun a senadoris ali la migbotung “Mikasala” keng metung o dakal pang kasalanan, ing makasakdal mipaala neng sala at alang parusang mibye.

Ing Batasan tuturing neng metung a upaya ing impeachment a magamit mu karing masubing kasu: ing Bale, 62 la pamu deng alayag nang pamibalayun impeachment manibatan ketang 1789 (pekatawli ya i Presidenti Clinton), at rening tutuking 17 oficialis a federal ila pamu ring me-impeached: aduang presidenti:

• Andrew Johnson me-impeach ya ketang 1868. Mipaala yang sala karing eganaganang bintang kapamilatan ning metung a botu king Senate.
• Bill Clinton me-impeach ketang December 19, 1998 king House of Representatives king sasangkan dang perjury king metung a grand jury ( king 228-206 botu) ampon obstruction of justice ( king botuan a 205-229 ), at ating metung a megbintang kang Clinton a abuse of power (king botuan a 148-285 ). Pepaala neng sala ning Senado.
• metung a official ning cabinet, William W. Belknap (Kalihim ning Labanan ). Meko ya bayu ing pamagbista, kaybat mipaala yang sala. Ngara dakal kanu karing migbotung mipaala yang sala panualan da king ing kayang pamaglako king pangalukluk, milako na ing karelang kasakupan.
• metung a Senator, William Blount, (agyang ing Senado tinabi na ne at malyaring laban ini king batas, lon ya ing king babo).
• Associate Justice Samuel Chase ketang 1804. Mipaala yang sala.
• Labing aduang aliua pang federal judges.

Source U.S. Senate

Dakal la ring atin e maustang kapanwalan a me-impeached ya i Richard Nixon, pero ali ya. Ing Kapulungan nang Panhukuman ning Bale ning Batasan tinggap dala ring kasulatan impeachment laban kaya (king maragul a bilang botu) saka la miyabisa king mitmung Bale, i Nixon meko ne bayu ne erapan ning Bale ring pamanyaus impeachment. Ing panga-impeach na king Bale ring Diputadu at ing pangausga nang makisala meyakit lang masalang malyari; meko ya ii Nixon kaybat na kanung abalu ini king metung a Senador a Republican. Ing minuna nang kaduang-pangulu, Spiro Agnew, meko ya naman kesa keng manaya ya pang ma-impeach pauli ning pamangilag pamamayad buwis ampon “money laundering” pamaglingad king pigmulan ding salapi.